نوشته و عکس ها: شیلا شیدفر (متخصص علوم رفتاری و اختصاصا اتیسم در آمریکا)
در این جلسه می خواهم راجع به مهارت های بازی که یک عملکرد مهم در بچه ها است، صحبت کنم و بعد از آن راجع به مراحل مختلف بازی در کودکان و تفاوت آن در کودکان اتیسم توضیح خواهم داد.
خوب است از این مراحل آگاهی داشته باشید. چون اگر احیانا کودکی از اطرافیان شما دچار طیفی از اتیسم باشد و این اختلال را در بازی های مختلف ودر مراحل مختلف رشد نشان دهد، علامت هشداری خواهد بود برای شما تا با یک متخصص مشاوره کنید.
تاکید میکنم علائمی را که من در این گفتار توضیح میدهم، مختص کودکان اتیسم نمی باشد. اما والدین با مشاهده این علایم باید هشیار تر عمل کرده و با یک متخصص مشورت کنند.
همانطور که در تمامی منابع روانشناسی اشاره شده، بازی به کودکان این امکان را می دهد که از خلاقیت خود استفاده کرده و در عین حال قوه تخیل، مهارت و قدرت فیزیکی، شناختی و عاطفی خود را توسعه دهند. از طریق بازی است که کودکان در سنین بسیار پایین با دنیای اطراف خود درگیر شده و در تعامل قرار می گیرند.
خوب است والدین در مورد بازی ده مورد را بدانند:
۱. کودکان از طریق بازی یاد می گیرند.
ارزش بازی را دست کم نگیرید. چرا که کودکان از طریق بازی یاد می گیرند و رشد می کنند. برای مثال: مهارت های شناختی مانند ریاضی و حل مسئله را میتوانند از طریق بازی در نقش فروشنده یک فروشگاه مواد غذایی یاد بگیرند.
توانایی های فیزیکی مانند برقراری تعادل، با چیدن بلوک ها ی چوبی روی هم و یا حتی با دویدن در زمین بازی، رشد می کند.
یادگیری واژگان جدید در هنگام به کارگیری کلمات مورد نیاز در بازی با کاراکترهای کارتونی و اسباب بازی ها ، اتفاق می افتد.
در بازی با گروه های هم سال و شرکت در بازی های گروهی که نیازمند رعایت کردن نوبت یا تقسیم کردن وسایل یا جمع آوری وسایل است، مهارت های اجتماعی رشد می یابد.
مهارت های سوادآموزی مثل طریقه درست تلفظ ها و خواندن و نوشتن، در هنگام بازی هایی مثل درست کردن یک منوی رستوران و نقش مشتری یا کارمند رستوران را بازی کردن (برای کودکانی که مدرسه میروند) اتفاق می افتد.
۲ . بازی سلامتی می آورد.
بازی به کودکان کمک می کند تا قوی و سالم شوند. همچنین با مشکلات چاقی که امروزه بسیاری از کودکان با آن مواجه هستند مقابله می کند.
۳ . بازی استرس را کاهش می دهد.
بازی به رشد عاطفی فرزندان شما کمک می کند. شادی آور است و راهی برای کاهش اضطراب و استرس فراهم می کند.
۴ . بازی بیش از آن چیزی است که به نظر می رسد.
تمام تحقیقاتی که بر روی جنبههای مختلف بازی انجام شده، نتایج مثبت اینکه کودکان از طریق بازی یاد میگیرند و بازی در فضای باز بر سلامت کودکان تأثیر میگذارد را نشان می دهد. حتی نیاز به داشتن زمانی برای بازی در ساعات حضور درمدرسه مانند زنگ تفریح ثابت شده است . بازی می تواند ساده و یا پیچیده باشد. انواع مختلفی از بازی وجود دارد: نمادین، اجتماعی، دراماتیک، عملکردی و بازی با قوانین.
۵. برای بازی با کودکتان وقت بگذارید.
به عنوان یک والد، شما بزرگترین حامی یادگیری فرزندانتان هستید. شما باید مطمئن شوید که آنها در طول روز تا حد امکان، زمان برای بازی دارند تا رشد شناختی، زبانی، فیزیکی، اجتماعی و عاطفی اشان را ارتقا دهند.
۶ .بازی و یادگیری دست به دست هم می دهند.
آنها فعالیت های جداگانه ای نیستند. آنها در هم تنیده شده اند. بازی آزمایشگاه کودک است.
۷ . شرایط را برای بازی در فضای باز فراهم کنید.
تجربیات و خاطرات خود در فضای باز را به یاد می آورید؟ بازی هایی مثل ساختن قلعه، بازی در ساحل، سورتمه سواری در زمستان یا بازی با سایر کودکان همسایه. اطمینان داشته باشید که فرزندانتان هم با بازی در فضای بیرون، خاطرات خوشی در یادشان حک خواهد شد که این در سرزندگی و آموزش آنان تاثیر به سزایی خواهد داشت.
۸. اطلاعات و تحقیقات زیادی در مورد بازی وجود دارد.
درباره فواید بازی مقالات زیادی نوشته شده است. دقت داشته باشید همیشه از منابع معتبر برای مطالعه استفاده کنید.
۹ . به غرایز خود اعتماد کنید.
به یاد می آورید که در کودکی بازی به طور طبیعی، در زمان خاص خود به وجودمی آمد؟ پس به فرزندان خود برای بازی زمان بدهید. خواهید دید کودکتان از تمام توانایی های خود در بازی استفاده خواهند کرد.
۱۰ . بازی زمینه یادگیری کودک است.
کودکان در حین بازی، یادگیری خود را در زمینه های متفاوت تمرین و تقویت می کنند. بازی به آنها مکان و زمانی برای یادگیری می دهد که در زمان های عادی نمی توان به آسانی به آنها دست یافت. به عنوان مثال، در رستوران بازی، کودکان منو می نویسند و یا تصویر غذاها را نقاشی می کنند ، قیمت ها را تعیین می کنند، سفارش می گیرند و چک می کنند. بازی فرصت های یادگیری غنی را فراهم می کند و منجر به موفقیت و عزت نفس کودکان می شود.
قبل از ورود به بحث مهارت های بازی و مراحل آن بهتر میدانم از مرحله “ مهارتهای تقلید “ شروع کنم که رشد و تکمیل آن برای وروود به مراحل بازی بسیار مهم می باشد.
مهارت های تقلید
در حالی که مهارت های تقلید ساده به نظر می رسد، اما بخش مهمی از رشد اولیه دوران کودکی و تعاملات روزمره را تشکیل می دهد.تقلید شامل طیف وسیعی از اعمال مختلف است، از جمله تقلید یک عمل (مانند تکان دادن دست)، تقلید صدا (مثلاً سلام کردن)، یا تقلید یک عمل انجام شده با یک شی (مثلاً برداشتن یک بلوک از روی توده بلوک ها).
کودکانی که پیشرفت معمولی رشد را دنبال می کنند تقریباً از هشت ماهگی شروع به تقلید خواهند کرد. آنها در طول ۱۰ تا ۲۴ ماهگی تقریبا به توسعه این مهارت ( تقلید) به صورت پیشرفته تر ادامه خواهند داد. والدین معمولاً بیشترین تأثیر را در رشد مهارت های تقلید کودک در طول زمان بازی دارند.
مهارت های تقلید در کودکان مبتلا به اوتیسم
کودکانی که در طیف اوتیسم قرار دارند اغلب در سنین پایین در مهارت های تقلید خود با تاخیر مواجه می شوند. این مهم است زیرا تاخیر در مهارت های تقلید می تواند منجر به تاخیر در سایر زمینه های رشد مانند مهارت های زبانی و بازی شود. از آنجایی که این مهارت ممکن است به طور طبیعی به وجود نیاید، برای والدین مهم است که کودک را تشویق و ترغیب به انجام آن کند.
والدین میتوانند نقش مهمی در تمرین تقلید در خانه، در محیطهای بازی، تقلید از رفتارهای کودکان دیگر برای مدلسازی و یا تشویق کودک به تقلید رفتارها ایفا کنند.
و اما مهارتهای بازی
آموزش مهارت های بازی برای افراد مبتلا به اوتیسم ممکن است دشوار باشد. در ابتدا مهم است بدانیم چرا مهارت های بازی اهمیت دارند؟ آیا این یک مهارت لازم برای رویکردهای تعامل گرایانه است؟ آیا فقدان مهارت های مناسب بازی، یک نقص واقعی است؟ آیا باعث ایجاد مشکلاتی در مدرسه یا در گروه همسالان می شود؟ آیا وقتی از اسباب بازی ها/ وسایل بازی برای رفتارهای چالش برانگیز مثلا جویدن لباس عروسک، به جای بازی با عروسک استفاده می شود، یک ایرادی وجود دارد؟
اگر مهارت بازی برای درمان مورد هدف قرار گیرد تقویت آن به تقویت رفتارهای اجتماعی شدن کمک می کند.
یکی از چالشهای بازی برای بسیاری از کودکان ناتوانی در بازی های معنادار با هر نوع اسباببازی است که منجر به رفتارهای چالش برانگیز دیگری می شود. مثلا در دهان گذاشتن اسباب بازی برای مدت طولانی بجای بازی کردن با آن ( ما آن را رفتارهای دهانی مینامیم (که میتواند خطرناک باشد. و یا احتکار اسباببازی، بجای بازی کردن با آنها که در نهایت موجبات پرخاشگری را نیز فراهم میکند. به همین علت ضروری است که ابتدا روی مهارتهای بازی و تعامل با اسباببازیها کار شود تا اجتماعی شدن واقعی اتفاق بیفتد.
مهارت های بازی بر انواع موقعیت های یادگیری، به ویژه در مدرسه تأثیر می گذارد. کودکی که نمی تواند به درستی بازی کند ممکن است برای برقراری ارتباط اجتماعی با بچه های دیگر مشکل داشته باشد. برای این که بیشتر ارتباطات و تعامل کودکان با دیگران از طریق بازی انجام می شود. بازی جایی است که پیوندهای دوستی اغلب پدیدار می شود و با گذشت زمان تقویت می شود.
در محیط خانه، همین امر برای تعامل خواهرها و برادرها صادق است. معمولاً در کودکانی که روابط ضعیفی با خواهر و برادر دارند، چالش هایی در مورد مهارت های بازی وجود دارد.
در اینجا ابتدا سلسله مراتب مهارت های بازی، بر اساس رشد معمولی را عنوان میکنم و سپس در مورد چالشهای کودکان مبتلا به طیف اتیسم در این باب صحبت خواهم کرد :
بازی موازی (parallelplay ) : این زمانی است که کودک شما در کنار دیگران بازی می کند. مثلا در یک اتاق همه بچه ها با خمیر بازی، بازی میکنند ولی کودک اتیست، درحالیکه کنار همسالانش نشسته، خمیر خود را در دست دارد و به تنهایی بازی میکند. نمونه آن در بچه های بزرگتر، دنبال بازی کردن میباشد.
بازی های تظاهری ( pretendplay) : مثلا کودک وانمود میکند که مادر است و به عروسکش شیر و غذا می دهد و یا دکتر بازی، که بازی مورد علاقه همه بچه ها است.
بازی مستقل عملکردی (Functionalindependentplay) :این زمانی است که با یک اسباب بازی همانطور که باید، بازی شده، و کاربرد اسباب بازی به درستی درک میشود. مثلا بازی با یک ماشین به همان صورتی که باید با آن بازی شود نه اینکه مثلا ماشین به عنوان غذا داخل قابلمه ریخته شود یا برای مدت طولانی بدون هیچ هدف و کاربرد درستی، فقط در دست گرفته شود یا در دهان نگه داشته شود.
بازی مشارکتی ( Cooperativeplay )شامل کودک شما و یک همسال است که با یک اسباب بازی مشترک بازی می کنند. مانند ساختن یک برج با مکعب های چوبی یا لگو.
بازی تعاملی Interactiveplayزمانی اتفاق میافتد که کودک در بازی هایی مشارکت کند که نیاز به رعایت کردن نوبت است مثل بازی مار و پله و کلیه بازی های رو میزی.
اما این روند در کودکان مبتلا به اتیسم چگونه خواهد بود ؟
بازی های تظاهری( pretend play ) : کودک اتیسم ممکن است در بازی های تخیلی چه به تنهایی ، چه با دیگران شرکت کند یا شرکت نکند. این بازی ها میتواند شامل در آغوش گرفتن یک عروسک و تظاهر به گریه کردن عروسک، پختن غذا با استفاده از خمیر بازی، یا بازی کردن با لباس های فرم باشد.
بازی با لباس، نیازمند درک شخصیت میباشد. مانند گذاشتن کلاه آتش نشانی و تظاهر به یک مامور آتش نشانی بودن.کودک مبتلا به اتیسم اگر هم به این بازی بپردازد ممکن است مدت بسیار کوتاه تری از بقیه بچه ها در گیر بماند و خیلی زود به سراغ بازی دیگر برود.
بازی مستقل عملکردی (Functional independent play) : کودکان مبتلا به اتیسم گاهی با اسباب بازی ها به همان صورتی که باید با آن بازی شود بازی نمی کنند مثلا اسباب بازی ها را داخل دهان نگه می دارند.
بازی مشارکتی( Cooperative play )کودک اتیسم بجای مشارکت با کودکان دیگر، با اسباببازیهای جداگانه بازی میکند به سختی یک اسباببازی را به اشتراک میگذارد یا با شخص دیگری بازی میکند و درگیر میشود.
بازی موازی: (parallelplay ) اصولا کودکان معمولی زمانی که در مجاورت با سایر کودکان یا بزرگسالان هستند با یک اسباببازی بازی میکنند یا با آن درگیر میشوند، و گاهی اوقات به نحوه درگیر شدن دیگر کودکان با اسباببازی هایشان، نگاه میکنند ولی کودک اتیسم عمدتاً روی اسباب بازی خود تمرکز می کند و با همسالان یا بزرگسالان ارتباط برقرار نمی کند.
بازی تعاملی Interactive play
کودک اتیسم اگر هم بازیهای اجتماعی و رقابتی را با افراد دیگر انجام دهد، اما در رعایت کردن نوبت دچار مشکل است و همیشه سعی دارد در ابتدای صف بایستد و همیشه انتظار دارد برنده باشد و اگر انتظاراتش برآورده نشود یا بچه ها را میزند یا قهر می کند یا بازی را ادامه نمیدهد و این شکست منجر به رفتار چالش برانگیز در او می شود.( بازیهای اجتماعی و رقابتی مانند ورزش، بازیهای روی تخته، بازیهای کارتی و بازیهای ویدیویی)
در اینترنت منابع زیادی وجود دارد که در مورد رشد بازی در کودک و روانشناسی بازی صحبت کرده اند. من قصد ندارم تکرار مکررات کنم و ترجیح میدهم مطلب نسبتا اگر نه جدیدتر ولی کاربردی تری را عنوان کنم که در واقع بررسی مهارت های بازی از طریق آنالیز رفتاری میباشد.
روش درمانی ABA
یک توضیح خلاصه شاید کلیات این شیوه درمان را برای شما روشن سازد :
(Applied Behavior Analysis )تحلیل رفتار کاربردی یا درمان ABA نوعی درمان مبتنی بر اصول و فرآیندهایی است تا به افراد اوتیستیک کمک کرده کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند. ارائه دهندگان ABA در کلینیک ، مدرسه و خانه، با افراد اوتیستیک کار می کنند تا راه هایی را برای یادگیری و یا تغییر رفتار آنان شناسایی کرده و بتوانند کیفیت زندگی این افراد و خانواده هایشان را بهبود بخشد. ABA معمولاً در یک برنامه جامع (25 تا 40 ساعت در هفته) یا برنامه متمرکز (کمتر از 25 ساعت در هفته) در محیط طبیعی کودک مثل یک کلینیک، مدرسه، خانه یا جامعه ارائه می شود.
این درمان یک فرمول مشخص ندارد، به همین دلیل است که بسیاری از درمانگران از این روش برای کودکان در طیف اوتیسم استفاده می کنند. درمان ABA می تواند برای هر کودک دارای مشکل که قرار است برای او طرح درمانی نوشته شود، متفاوت است. مثلا اگر کودک خردسال در رشد مهارت های تقلید و بازی خود اختلال نشان دهد روش درمانیABA ممکن است برای کمک به رشد این مهارت های اجتماعی استفاده شود.
در پایان این مبحث مجددا متذکر میشوم تمامی علایم عنوان شده فقط برای آگاهی والدین بوده و داشتن یک یا چند اختلال در مهارتهای بازی، دلیل بر اتیسم نبوده و میتواند ناشی از مشکلات دیگری باشد. تشخیص قطعی اتیسم پس از بررسی باید توسط روانپزشک بر اساس معیارهای انجمن روانپزشکی آمریکا صورت بگیرد. قابل ذکر است که معیارهای تشخیص روانپزشکی در ایران بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی یا دی اس ام DSM صورت میگیرد. در اروپا اصولا از طبقهبندی بینالمللی آماری بیماریها یا ایسیدی (ICD) استفاده می شود. تشخیصی که بر اساس تست و یا مصاحبه بالینی یک روانشناس بالینی صورت میگیرد تا زمانی که توسط یک روانپزشک بر اساس معیارهای تشخیصی تایید نشود، قابل استناد نمیباشد. در این حیطه تستها ابزار کمکی هستند نه ابزار تشخیص قطعی. مگر تست هایی که سوالات آن بر اساس معیارهای DSMو یا ICD تهیه و طبقه بندی شده و توسط فرد متخصص و زیر نظر روانپزشک اجرا گردد.
تو چی فکر می کنی؟